Budaya
jawa ngono ora mung moncer ing babagan wujude sing akeh lan maneka warna
(kayata: wayang, kethoprak, ludruk, sintren, jinis-jinis tarian, gendhing-gendhing
jawa lsp.). ananging uga kebak piwulangan kang ngemu pitutur luhur. Utamane ana
pawayangan.
Pitutur
luhur kang kinandhut ana kabudayan kuwi ing antaraning ing ngisor iki.
- Ambeg,
adil paramarta, memayu hayuning bawana
Ana
tanah Jawa, ana kapitayan ngenani pulung utawa wahyu
cakraningrat. Iki gegayutan karo satunggaling panguwasa utawa kekuasaan.
Pulung kuwi diyakini mung ana ing sijining pawongan ora angger pawongan antuk
utawa nduweni pulung. Mula saka kuwi, pawongan kang ketiban pulung kudune
nggunakake kanthi becik, pawongan kuwi nduweni kuwajiban moral njejegake
katentremaning negeri.
Ambeg
adil paramarta, memayu hayuning bawana nduweni teges dadi panguwasa kuwi kudu
bisa laku adil, ora pilih kasih, lan tansah njaga katentremaning praja. Kanggo
bab-bab tertemtu panguwasa kuwi bisa uga nduweni patrap sing kontroversial. Tuladhane
dialami Sumantri kang kudu milih loro bab kang angel banget. Kudu ngabdi
negara apa milih mateni adhine, Sukrasana (lakon wayang Sumantri ngenger)
- Laku
hambeging kisma
Tegese
panguwasa/pimpinan kuwi kudu welas asih marang sapa wae. Kisma tegese
lemah, lemah kuwi sapa wae sing ngidak-ngidak, ora kabeda-bedakake kabeh
ditresnani.
- Laku
hambeging tirta
Tegese
panguwasa utawa pimpinan kuwi kudu adil kaya bayu kang tansah warata ndhuwure.
Yen adil iki dijejegakebisa dadi pepadhang lan bisa ngresiki regedan. Bayu kuwi
ora tau tumindak ban cinde ban ciladan (pilih kasih).
- Laku
hambeging dahana
Tegese
dadi pimpinan utawa panguwasa kudu teges, ora ingah-ingih, kaya geni kang panas
mbakar apa wae. Ananging kudu ditimbang-timbang adhedhasar akal sehat,
saengga tumindake kuwi bisa ditangggungjawabi.
- Laku
hambeging samirana
Tegese
panguwasa utawa pimpinan kuwi kudu teliti niing ngendi wae. Apik alane kahanane
rakyat lan negara kudu dimangerteni.
- Laku
hambeging samodra
Tegese
panguwasa kudune sugih pangapura, kaya dene ambane samodra.
- Laku
hambeging surya
Tegese
panguwasa utawa pimpinan kudu nduwe inspirasi kaya dene srengenge kang
amadhangi alam donya saisine.
- Laku
hambeging candra
Tegese
panguwasa utawa pimpinan kuwi kudu bisa madhangi ning ora manasake, kaya dene
sunare mbulan.
- Laku
hambeging kartika
Tegese
panguwasa kuwi kudu nduweni kapitayan dhiri, istilahe wong saiki percaya
dhiri utawa confidance. Ora ketang ana sajroning awake nduwene cacad utawa
kekurangan. Dipindhakake kartika/lintang ing langit, sandyan cilik nanging
tetep sumunar hamadhhangi petenging wengi.
- Tatas
titis tatag tutug
Tegese
ddadi panguwasa kudu nduweni watak kang teliti utawa titi saben ngadhepi
perkara. Titis tegese tepat ora tau geseh, yen nggarap samubarang ora tau geseh
wektune. Tatas tegese tuntas ora tau mangkrak utawa separo-paro, tatag
tegese tahan utawa ora grusa-grusu, ora sembrono. Tutug tegese
rampung.
- Gemi
nastiti ngati-ati
Gemi
nduweni teges hemat ora boros, lan prasaja. Gemi beda karo medhit utawa
cethil. Nastiti kuwi ditujokake marang pawongan kang nduweni patrap
gemi. Dene ngati-ati tegese ngadohi resiko sing paling ala lan ora
ngepenakake sapa wae.
- Gotong
royong gugur gunung
Tegese
samubarang pakaryan ditandangi kanthi bareng-bareng, disangga wong akeh.
Mesthine bakal cepet rampung lan entheng sanggane.
- Mikul
dhuwur mendhem jero
Mikul
dhuwur tegese bisa nggawe arum utawa wangi asmane wong tuwa, dene mendhem jero
tegese bisa nutupi utawa nasabi cacad utawa kekurangane wong tuwa.
Miturut
Siti Hardiyanti (1991) idiom
utawa bab-bab kang magepokan klawan pitutur luhur kang sumbere saka
budaya jawa yakuwi:
- Kudu
angon wektu
- Tumindak
aja nganti getun mburine
- Gawe
rusak ora becik, dene gawe rusaking mungsuh dudu barang kang aneh
- Mungsuh
sing wiis nungkul aja dipateni
- Sing
sapa arep menange dhewe, kuwi nemahi cilaka
- Sing
sapa gelem mbuwang ilmu karang bakal nemoni kabecikan
- Sing
sapa gawe seriking liyan , kuwi uga arep nemahi cilaka
- Sing
sapa seneng udur, kuwi bakal kena bebendu dening Pangeran
- Sing
sapa seneng gawe nelangsaning liyan, iku ing tembe bakal kena piwales saka
penggaweane dhewe
- Sira
kudu mituhu marang pitutur kang bener
- Lamun
sira seneng dialem wae, ing tembe ketemu bab-bab kang kurang prayoga.
- Muring-muring
kuwi dalane antuk pepeteng, mula sapa sing seneng muring ora bakal antuk
pepadhangangrembuge kang perlu kawala
- Golek
kanca sing padha tujuane
- Aja
gawe seriking liyan
- Aja
golek mungsuh
- Aja
wani marang leluhur, jalaran leluhur iku kagolong bathara
- Aja
sira mulang gething marang liyan, jalaran iku bakal nandur cecongkrahan
kang ora ana uwis-uwis
- Aja
kaget lan gumun samubarang gelaring ndonya
- Aja
nguber hawa nepsu mundhak sesngsara uripe
- Aja
dumeh
- Siya
- Aja
ngece wong ora duwe
- Aja
gegedhen rumangsa
- Aja
kumalungkung
- Aja
kamingsun
- Aja dhemen cidra
- Aja
gumedhe
- Aja
tumindak rusuh
- Aja
ngrusak pager ayu
- Aja
drengki
- Aja
keminter
- Aja
kareman
- Aja
ambeg siya
- Aja
gegedhen rumangsa
- Aja
nggege mangsa
- Aja
nampik rezeki
- Aja
dawa tangan lan liya-liyane.
